Tên gọi, phân nhóm
Tên khác: Vạn thọ, Kệ tiêu tử, Cẩu tử, Kể cự tử, Giai kỳ tử…
Tên khoa học: Hopenia dulcis Thunb
Tên Tiếng Trung: 枳 梖 子
Mô tả: Cây to, cao 7-10m. Vỏ cây màu xanh xám. Cành non màu hồng, có lông nhỏ và nốt sần. Lá mọc so le, có cuống dài, 3 gân tỏa từ gốc lá, mép khía răng nhọn. Hoa màu vàng lục nhạt mọc thành xim ở kẽ lá hoặc ngọn cành. Quả hình cầu, màu nâu xám, khi chín những nhánh con mang quả phồng to lên màu nâu hồng, vị ngọt ăn được. Hạt tròn dẹt. Ra hoa tháng 6-8. Quả tháng 9-11.
Hạt khô loại giống hình tròn, phẳng dẹt, đường kính khoảng 4,5mm, mặt sau hơi lồi lên, chính giữa mặt bụng có cạnh sống lưng, điểm rốn ở một đầu cửa cạnh sống lưng, hơi lõm vào, vỏ hạt màu đen nâu hoặc màu đỏ nâu, bóng trơn óng ánh, nhân hạt dẹt phẳng lớp ngoài màu vàng sẫm, lớp trong màu vàng tươi.
Phân bố, sinh thái
Trung Quốc có nhiều ở các tỉnh Quảng Đông, Thanh Viễn.
Việt Nam mọc hoang và được trồng ở miền núi. Mới thấy có ở Cao Bằng, Lạng Sơn.
Bộ phận dùng
Quả và nhánh con mang quả.
Tính vị – Quy kinh
Vị ngọt tính bình, không độc vào kinh tỳ.
Tác dụng
Thanh thấp nhiệt, giải độc rượu hoặc dùng làm thuốc lợi tiểu.
Sách Bản thảo thập di ghi: Chỉ cụ tử chữa khỏi khát, trừ nhiệt ở thượng cách, nhuận ngũ tạng, lợi đại tiểu tiện.
Sách Bản thảo cương mục • Lý Thời Trán ghi: Chỉ cụ tử chữa khỏi nôn oẹ, giải độc rượu, trừ trùng độc.
Sách Chu Tấn Hanh ghi: Có người con trai 30 tuổi uống rượu nhiều phát nhiệt và phòng dục quá độc uống thuốc bổ khí huyết gia Cát căn để giải độc rượu, hơi ra mồ hôi người lại mỏi mệt mà vẫn nóng như thường sau phải uống Chỉ cụ tử mới khỏi.
Sách Tô Đông Pha ghi: Ngày uống đến mấy bình nước uống bao nhiêu nước lại đi giải bấy nhiêu, uống thuốc tiêu khát ngày càng tệ. Sau Chương Hoàng án mạch nói người này tỳ mạch cực nhiệt, thận khí không suy mắc bệnh ấy là do ăn các thứ quả đống rượu nhiều tích nhiệt ở tỳ chứ không phải tiêu khát bèn cho uống Chỉ cụ tử với Xạ hương thì khỏi bệnh. Ông lại nói ngoài sần giống cây Chỉ cụ mà trong nhà nấu rượu không ngon vì rượu ky Chỉ cu tử.
Liều dùng
Ngày dùng 2-6g.
Bài thuốc chữa bệnh có Chỉ cụ tử
1. Đầu phong, đau co thắt ở bụng dưới: Dùng từ 2-6g
2. Bổ, giải độc, lợi tiểu, khát khô cổ: Chỉ cụ tử sắc hoặc ngâm rượu uống.